مدیر مرکز تحقیقات آب و فاضلاب گفت: برای استفاده از پساب و اختصاص آن به بخش‌های مختلف صنعت، کشاورزی و ... بایستی خروجی‌ها و دستاورد‌های آن بخش در نظر گرفته شوند. در حال حاضر به لحاظ تولید ارزش، بخش صنعت بیشترین ارزش‌افزوده را تولید می‌کند، اولویت دادن به تامین آب موردنیاز صنعت از پساب، یکی از مصادیق بارز استفاده خردمندانه از آب است چرا که بیشترین ارزش‌افزوده را تولید می‌کند.
به گزارش روابط عمومی موسسه تحقیقات آب، دکتر عباس اکبرزاده، مدیر مرکز تحقیقات آب و فاضلاب موسسه تحقیقات آب در گفتگو با روابط عمومی شرکت فاضلاب تهران به سؤالات مختلفی که در مورد منابع آب غیرمتعارف و مصارف آن در ایران و سایر کشورها وجود دارد، پاسخ گفت. مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
جایگاه بازچرخانی آب و استفاده از پساب در دنیای امروز چیست؟
منابع آب بطور کلی به دو دسته متعارف و غیرمتعارف تقسیم‌بندی میشود. منابع آب متعارف شامل: منابع آب سطحی (رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و … آب شیرین) و منابع آب زیرزمینی (چاه‌ها و چشمه‌ها) تقسیم‌بندی می‌شوند و منابع آب غیرمتعارف به سایر منابع آب اطلاق می‌گردد که مهمترین آنها تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی، شیرین‌کردن آب شور دریا، رطوبت هوا، جمع‌آوری آب باران، استفاده از آب‌های ژرف و نظایر آن بدست می‌آید و در شرایط کم‌آبی متداول است.
مهمترین منابع آبی آب‌های غیرمتعارف، شامل: نمک‌زدایی یا شیرین‌کردن آب شور دریا و بازچرخانی آب است.
با شرایط خشکسالی، کم‌بارشی و به دنبال آن کم‌آبی که امروزه مشکل کشورهای زیادی از جمله ایران است، بایستی به دنبال منابع آب پایداری بود که تغییرات اقلیم بر آن اثر نگذارد.
بخشی از شرایط خشکسالی مربوط به تغییرات اقلیم است. بنابراین اگر در حوزه پساب یا نمک‌زدایی از پایدار بودن این منابع صحبت شود به این معنی است که در هر شرایط اقلیمی، در جایی که انسان سکونت دارد و آب مصرف می‌کند فاضلاب تولید میشود و این چرخه تداوم دارد، بنابراین مفهوم پایداری در مورد نمک‌زدایی و پساب وجود دارد.
در کشورهای پیشرفته از اصطلاح “use water” (آب استفاده‌شده) به جای “wastewater” (فاضلاب) استفاده میشود. تصفیه‌خانه‌های فاضلاب به مثابه یک کارخانه است، آب استفاده‌شده به عنوان ماده خام اولیه وارد این کارخانه میشود و این کارخانه ۳ محصول آب، انرژی و مواد خواهد داشت. کشورهای مختلف براساس نیازمندی‌های خود به این محصولات توجه دارند.
در کشوری مانند ایران در حال حاضر با شرایط کمبود آب و خشکسالی، بخش آب مهم‌تر است ولی در کشورهای پیشرفته‌تر به دنبال مواد جامد و استخراج آن از فاضلاب هستند. کارشناسان محیط زیست در ابتدا به دنبال جمع‌آوری و مهار فاضلاب برای جلوگیری از انتقال بیماری بودند اما در حال حاضر علاوه بر بُعد مدیریت فاضلاب به عنوان یک منبع باارزش به فاضلاب نگاه میشود.
افزایش جمعیت و اهمیت توسعه صنعتی در کشور، همگی منجر به افزایش تقاضا آب شده است. براساس گزارش بانک جهانی در مورد کشورهای ناحیه منا در شمال افریقا و خاورمیانه، به صورت تقریبی ۴۰ درصد از مدیریت ناترازی میان تولید و مصرف آب مربوط به بهینه‌کردن میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است. این سهم بزرگی است حتی در مصرف منابع آب غیرمتعارف نیز باید توجه داشت.
در کاربرد پساب باید تاکید شود بر نحوه بکارگیری پساب به دلیل تاثیرگذاری آن به‌طور مستقیم روی GDP کشورها؛ با توجه به مصرف پساب در بخش‌های صنعت، کشاورزی، تغذیه سفره‌های زیرزمینی و آبیاری فضای سبز شهری وقتی در مورد استفاده از پساب صحبت میشود باید ارزش و نتایج آن بخش و خروجی که خواهد داشت، در نظر گرفته شود.
در حال حاضر به لحاظ تولید ارزش، بخش صنعت بیشترین ارزش افزوده را دارد، بنابراین استفاده خردمندانه از پساب مهم است که در چه بخشی باشد که بیشترین ارزش افزوده را داشته باشد.
باید توجه شود مقدار آبی که در کشاورزی آورده میشود، سود بسیار ناچیز دارد نسبت به مصرف همان میزان آب وقتی به صنعت آورده شود. اگر کشاورزی باید توسعه داده شود کشاورزی سنتی مورد نظر نیست کشاورزی که منابع آب را به راحتی می‌تواند هدر دهد.
روش های جدید در کشاورزی و استفاده از فناوری برای بهینه مصرف‌کردن آب و تولید ارزش افزود قابل توجه است. بی‌تردید صنعت ارزش بیشتری می‌تواند تولید کند و در اولویت اول قرار دارد.
در خصوص بکارگیری پساب در سایر کشورها و به تجارب موفق بازچرخانی آب در جهان اشاره بفرمایید.
در حال حاضر استفاده از پساب برای مصارف شرب در کشور ما مطرح نیست ولی در کشور آمریکا در ایالت کالیفرنیا و در کشور سنگاپور این کار انجام میشود. هر دو کشور فاضلاب را تا حدی که قابلیت شرب داشته باشد تصفیه می‌کنند. در کشور سنگاپور بعد از تصفیه فاضلاب، پسابی که در حد آب شرب تصفیه شده در بالادست رودخانه به جریان رودخانه اضافه شده و دوباره در پایین‌دست با تاثیر خودپالایی رودخانه بر روی آن، مجدد تصفیه میشود، هر چند اگر این کار هم انجام نشود مراحل تصفیه در این کشورها به گونه‌ایی است که تمامی استانداردهای لازم برای شرب را دارد.
آب‌های بطری شده در سنگاپور تحت عنوان new water وجود دارد همان فاضلابی است که در حد شرب تصفیه شده و در دسترس است. در کشور آمریکا قدری متفاوت است فاضلاب بعد از تصفیه به چاه تزریق میشود و با ورود به لایه‌های خاک در چاه پایین‌دست برداشت می‌کنند. این‌ها کشورهایی هستند که از فاضلاب به عنوان منابع تامین‌کننده برای آب شرب استفاده می‌کنند.
ضمن اینکه تصفیه‌خانه‌های فاضلاب باید به لحاظ مالی خودکفا باشند. در آمریکا تصفیه‌خانه‌هایی وجود دارد که دو برابر میزان برقی مصرفی خود تولید برق دارند و برق مازاد را به شبکه سراسری می‌فروشند.
مهمترین چالش‌های موجود برای استفاده از پساب کدامند؟ ارزیابی شما از حمایت قانون و اسناد بالادستی در بخش ایجاد بسترهای لازم برای تسهیل در استفاده صنایع از پساب چیست؟
در مبحث چالش‌های بکارگیری پساب می‌توان از دو دسته اقتصادی و حقوقی یاد کرد. خوشبختانه وزارت نیرو در حوزه بکارگیری پساب در سال‌های گذشته اقدامات خوبی انجام داده است. افتخار داشتم به‌عنوان مجری دو نقشه‌راه ملی خدمت‌گذاری کنم یکی از این پروژه‌ها نقشه‌راه روش‌های نوین تصفیه فاضلاب بود و پروژه دیگر نقشه‌راه نمک‌زدایی کشور بود. هر دو به‌خوبی به سرانجام رسید و توسط شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور تصویب شد.
باید اسناد قانونی وجود داشته باشد که بخش کشاورزی و صنعت را برای استفاده از پساب مجاب کند. به طوری‌که اگر بخش صنعت آب موردنیاز خود را در حد رایگان در اختیار داشته باشد وقتی صحبت از پساب شود هیچ جایگاهی ندارد. بنابراین اینجا موضوع قانونی است که توسط آب و فاضلاب کشور قرار دارد، مورد توجه است.
در سال ۱۴۰۱ بخشنامه‌ای از سوی وزارت نیرو آمد که به لحاظ قانونی، صنعت از برداشت آب باکیفیت منع شد. آب باکیفیتی که با حداقل هزینه قابل تبدیل به آب شرب است ولی تبدیل به آبی میشود که در بویلر یا در کولینگ واترها (برج‌های خنک‌کننده) استفاده شود.
موضوع دوم؛ تعرفه پساب است که باید رقمی باشد که صنعت و شرکت‌های فاضلاب را دچار مشکل نکند و تعیین تعرفه، نیاز به کار کارشناسی دارد.
وزارت نیرو به لحاظ قانونی وظیفه تامین آب برای بخش‌های مختلف کشور را برعهده دارد. طبیعتا از این وظیفه قانونی نمی‌تواند تخطی کند اما باید اقداماتی انجام دهد که بخشی در حوزه خود وزارت نیرو و بخشی نیاز به هم‌افزایی سایر دستگاه‌ها دارد. یکی از دستگاه‌هایی که همکاری آن موردنیاز است وزارت صمت است.
صنایع در کشور از شرایط یکسانی برخوردار نیستند برخی صنایع به لحاظ مالی ضعیف‌ترند، برخی نیرو کار کمتری دارند، برخی حتی قبل از تصویب این قانون بازچرخانی را در سیستم خودشان انجام دادند. اینجا باید در نظر گرفته شود اگر قرار است اقدامی شود بخش‌های صنایع کوچک آسیب نببینند چون تولید مولد در هیچ شرایطی نبایستی خدشه‌دار شود. بنابراین اگر ما مصوبه‌ایی را ابلاغ می‌کنیم باید در دستورالعمل‌های اجرایی شرایطی را بگذاریم که باعث توقف تولید یا اختلال در تولید نباشد.
ما نیاز داریم همانند بقیه ضوابط ساخت مسکن موضوع بازچرخانی آب در منازل را در اسنادی بگنجانیم. اگر یک انبوه‌ساز و یا سازندگان شهرهای جدید در ابتدای امر به این موضوع بی‌توجه باشد بعد از ساخت مسکن دیگر نمی‌توان این زیرساخت‌ها را اضافه کنیم. موضوع بازچرخانی آب هم باید مانند سایر موضوعات جز مباحث الزامی ساخت مسکن قرار گیرد. حتی در کشورهایی که مشکل کم‌بارشی ندارند مثل ژاپن که بسیار پربارش است و منابع آب شیرین بسیار باکیفیتی دارد، استاندارد بازچرخانی آب برای ساختمان‌هایی با متراژ ۳۰ هزارمتر به بالا سیستم بازچرخانی در نظر گرفته شده است. اولویت ما در کشور هم برای سازندگان انبوه‌ساز مسکن است.
اما ما الان این استاندارد را نداریم. در اینجا نظام مهندسی نقش کلیدی دارد برای اینکه این استاندارد و ضابطه را به عنوان یک مبحث الزامی به بخش‌هایی که در ساخت مسکن دست‌اندرکار هستند، ابلاغ کند.
اگر فقط بازچرخانی را به‌طور استاندارد در خانه‌ها داشته باشیم بین ۵۰ تا ۷۰ درصد میزان مصرف آب مصرفی منازل را کاهش می‌دهد. اگر برای هر نفر ۲۰۰ لیتر در خانه مصرف داشته باشیم آنگاه تبدیل میشود به ۱۰۰ لیتر که رقم بسیار بزرگی است. در حالیکه در شهرهای بزرگ اگر تنها ۲۰ درصد صرفه‌جویی کنیم مشکل کم‌آبی در بخش خانگی نخواهیم داشت.
