محمد جواد زارعیان، مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب موسسه تحقیقات آب
سامانه پایش فرونشست ایران (به آدرس: https://subsidence.wri.ac.ir) یک ابزار مهم و اساسی در حوزه پایش و مدیریت فرونشست زمین به شمار می‌آید.
با توجه به افزایش نرخ فرونشست زمین در نواحی مختلف کشور و تأثیرات مخرب آن بر زیرساخت‌ها، منابع آبی، محیط زیست و همچنین بر امنیت و زندگی مردم، استفاده از این سامانه گامی ضروری در جهت تأمین ایمنی و پایداری جامعه است.
این سامانه که توسعه آن در سال‌های اخیر توسط موسسه تحقیقات آب آغاز شده، با بهره‌گیری از تصاویر سنجش از دور، می‌تواند به صورت مستمر اطلاعاتی از وضعیت فرونشست زمین را ارائه کند. در حال حاضر، استان‌های تهران و البرز تحت پوشش این سامانه هستند، اما انتظار می‌رود که در آینده به استان‌های دیگر نیز توسعه یابد.
ضرورت و اهمیت این سامانه در پدافند غیرعامل، با توجه به اهمیت بالای این موضوع در حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی و کاهش آسیب‌پذیری در برابر حوادث و مخاطرات، بیش از پیش آشکار می‌شود.
شایان ذکر است این سامانه در راستای مدیریت بهتر منابع آب زیرزمینی دشت‌های کشور و به عنوان ابزاری برای نمایش نحوه مدیریت منابع آب زیرزمینی (دشت‌های مواجه با فرونشست از برداشت بیش از حد مجاز رنج می‌برند) توسعه داده شده است.
از منظر پدافند غیرعامل، پایش مستمر وضعیت زمین و شناسایی مناطق دارای فرونشست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که فرونشست به عنوان یک پدیده زمین‌شناسی در حال رشد، می‌تواند تهدیدات جبران‌ناپذیری برای مناطق مسکونی، زیرساخت‌ها و منابع آبی کشور ایجاد کند. برخی از مهم‌ترین دلایل اهمیت پایش فرونشست در پدافند غیرعامل عبارتند از:
۱- کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها: فرونشست زمین به تدریج باعث تخریب زیرساخت‌های حیاتی نظیر خطوط انتقال آب، گاز، شبکه‌های برق و مخابرات، جاده‌ها و ساختمان‌ها می‌شود. با پایش دقیق و به‌موقع مناطق دارای فرونشست، می‌توان از بروز خسارت‌های بزرگ به این زیرساخت‌ها جلوگیری کرد و در نتیجه نیاز به هزینه‌های بازسازی و تعمیرات سنگین کاهش می‌یابد.
۲- حفاظت از منابع آبی: فرونشست زمین معمولاً به علت برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد و پیامد آن می‌تواند کاهش قابل توجه کیفیت و کمیت آب‌های زیرزمینی باشد. از آنجا که تأمین منابع آب سالم یکی از اساسی‌ترین نیازهای جامعه است، پایش فرونشست به‌ویژه در مناطقی که از نظر منابع آبی استراتژیک هستند، به عنوان یکی از اصول پدافند غیرعامل می‌تواند به حفظ و مدیریت بهتر این منابع کمک کند.
۳- افزایش ایمنی و حفاظت از مناطق مسکونی: فرونشست زمین در مناطق مسکونی می‌تواند به فروریزش ساختمان‌ها و ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین منجر شود که امنیت ساکنان را به خطر می‌اندازد. شناسایی و پایش به موقع این مناطق، به اتخاذ تدابیر پیشگیرانه کمک می‌کند و امکان جابجایی یا ایمن‌سازی ساختمان‌ها را پیش از وقوع بحران فراهم می‌سازد.
سامانه پایش فرونشست ایران می‌تواند نقش کلیدی در ارتقای ایمنی و پایداری زیرساخت‌های کشور ایفا نماید. این سامانه می‌تواند با دقت بالا تغییرات جزئی در سطح زمین را شناسایی کرده و نرخ فرونشست در نقاط مختلف را اندازه‌گیری کند. از این رو، این سامانه می‌تواند نقش‌های زیر را در پدافند غیرعامل ایفا نماید:
۱- ایجاد سیستم هشدار زودهنگام: سامانه پایش فرونشست امکان پایش مستمر و آنلاین فرونشست زمین را فراهم می‌کند که می‌تواند به عنوان یک سیستم هشدار زودهنگام عمل کند. در صورتی که نرخ فرونشست در منطقه‌ای به طور غیرعادی افزایش یابد، این سامانه می‌تواند بلافاصله هشدارهای لازم را به مقامات ذی‌ربط ارسال کند تا اقدامات پیشگیرانه مناسب انجام شود.
۲- پشتیبانی از برنامه‌ریزی‌های شهری و زیرساختی: اطلاعات به دست آمده از این سامانه می‌تواند به طور مؤثری در برنامه‌ریزی‌های شهری و توسعه زیرساخت‌های جدید به کار گرفته شود. برای مثال، با در نظر گرفتن مناطق مستعد فرونشست، می‌توان محل ساخت‌وسازهای جدید و برنامه‌های توسعه شهری را به گونه‌ای تنظیم کرد که خطرات ناشی از فرونشست به حداقل برسد. این رویکرد در راستای اهداف پدافند غیرعامل می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری و افزایش ایمنی مناطق کمک شایانی کند.
۳- ایجاد پایگاه داده برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و عملیاتی: سامانه پایش فرونشست می‌تواند به عنوان منبع اطلاعاتی قابل اعتماد برای مسئولان و تصمیم‌گیران کشور عمل کند. اطلاعات دقیق از نرخ و نقاط فرونشست، به مقامات امکان می‌دهد تا به سرعت و با دقت بالا تصمیمات لازم را اتخاذ کرده و برای کنترل و مدیریت بحران، اقدامات عملیاتی مناسب را برنامه‌ریزی کنند.
